Projekt dofinansowany ze środków

01

Szkoła Domowej Pracy Kobiet

Kuźnice 1 (1890–1891, 1942–1943, 2006–2008)

W 1889 r., gdy Władysław hr. Zamoyski kupił dobra zakopiańskie, zapewne planowano przeniesienie Szkoły Domowej Pracy Kobiet z Kalwarii Zebrzydowskiej do Zakopanego. Zanim jednak przeprowadzono modernizację i rozbudowę omawianego obiektu, szkołę ulokowano w „Adasiówce” Róży hr. Raczyńskiej (1 voto Krasińskiej), kuzynki Zamoyskiego. Jak do tego doszło? Szkołę założyła Jadwiga Zamoyska, która tak
oto pisała po latach na temat idei przyświecającej działalności szkoły:

Szkoła Domowej Pracy Kobiet w Kuźnicach. Zbiory Wiesława Siarzewskiego (dalej: ZWS). Fot. 1896

Niechaj uczennice nasze powracające do domów swoich zaniosą do nich cześć pracy, naprawę życia i podźwignięcie kraju przez pracę. […] Przekonywujemy też uczennice nasze, że praca ręczna wykształcenia umysłowego nie wyklucza, a nawet dla dojścia do pożądanej doskonałości wielce go potrzebuje. Gdy ten, kto ma naukę, bierze się do pracy fizycznej, a ten, kto pracuje ręcznie, ma odpowiednią naukę, wówczas praca się podnosi, udoskonala, staje się zajmującą, chlubną nawet.

Zakład rozpoczął działalność w 1882 r., rozwijał się pomyślnie i zyskał pewną popularność w Wielkopolsce. Antypolska polityka Bismarcka doprowadziła po trzech latach do jego likwidacji. Wznowił on jednak działalność w Lubowli na Spiszu, dzięki gościnie udzielonej przez Andrzeja hr. Zamoyskiego. Z powodu braku dogodnych warunków do pracy został przeniesiony w 1887 r. do Kalwarii Zebrzydowskiej. Zakład mieszczący się w wynajętym budynku, bez zaplecza gospodarczego, „wiódł tam przez dwa lata żywot dość mizerny”, jak pisał Stanisław Spławiński. Sytuacja uległa radykalnej poprawie z chwilą, gdy Władysław Zamoyski nabył dobra zakopiańskie w 1889 r. i oddał matce należycie wyposażone gospodarstwo w Kuźnicach, z dużym budynkiem administracyjnym przerobionym na potrzeby szkoły.

Szkoła Domowej Pracy Kobiet. MT ZA. Fot. 1900
Szkoła Domowej Pracy Kobiet. Fot. 1891. ZWS

Do remontu wspomnianego budynku przystąpiono w 1890 r. Podczas modernizacji zmieniono w przyziemiu i na parterze wszystkie okna. Zanim prace budowlane zostały ukończone, w połowie lipca 1891 r. szkoła została przeniesiona do nowej siedziby.

Wszystkie modernizacje i inwestycje odbywały się w kolejnych latach. W 1893 urządzono pracownię introligatorską w suterynach. W 1894 r., zapewne z powodu zbyt pospiesznie wykonanych prac budowlanych pojawiło się w dolnych pokojach zagrzybienie. Wreszcie w 1898 r. nie tylko uporządkowano sam budynek, ale także jego otoczenie. Praca nad utrzymaniem ogrodu była mozolna i wymagająca permanentnego wysiłku. Jednakże ogrodem położonym na wysokości ponad 1000 m n.p.m. Zakład mógł się chlubić. Najbardziej interesujący nas problem to czas nadbudowy obiektu. Z zachowanych fotografii można wnioskować, że „kapliczkowe” otwarcia dachowe pojawiły się w połaci północnej ok. 1905 r. Taka bryła architektoniczna obiektu przetrwała do okresu okupacji.


Kuźnice z tego okresu opisał Stanisław Witkiewicz w publikacji Po latach:

Są miejsca, które pod wpływem nowych stosunków uległy tak radykalnej zmianie przeznaczenia i użytku, iż może się zdawać, że nie kilkanaście lat, lecz jakie pół wieku przeszło nad nimi. Takim miejscem są Kuźnice. Poza gospodarczym ładem, który zastą- pił dawniejszą ruinę, jest tam coś, co wychodzi poza normalne i pospolite interesy i stosunki. W dawnym budynku administracji dominialnej, w którym w ostatnich czasach była karczma – dziś mieści się Zakład pani generałowej Zamoyskiej. […] Ze swego przeznaczenia i kierunku wychowawczego zakład ten nie wywiera jednak wpływu na bezpośrednie otoczenie, na byt ludu góralskiego. Jego cele i środki, przystosowane do innych warunków gospodarczych, do innego poziomu kultury, jak jego strona umysłowa do innej sfery życia, oddzielone są przepaścią zbyt głęboką od dzisiejszego poziomu życia Górali. Nie oddziaływając na życie w sferze najbliższej, promieniuje on daleko w Polskę, poza podtatrzańskie ludzkie siedziby. Jakikolwiek sąd może wydać życie o systemie wychowawczym tam przyjętym, jakiegokolwiek charakteru i znaczenia wpływ społeczny wywierają te setki kobiet w nim wychowywanych, co się dziś jeszcze może nie da określić, pewnym jest jednak, że najgłębsza cześć należy się wzniosłej duszy, która to ognisko wyższych dążeń zapaliła w głębi mrocznego jaru tatrzańskiego

Budynek Dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Fot. D. Moździerz, 2012

Jeszcze na początku okupacji Szkoła przeniesiona została do willi „Oksza” przy ul. Zamoyskiego 25 i otwarta w 1940 r. W latach 1942–1943 budynek w Kuźnicach rozbudowano i urządzono w nim hotel „Zum Alten Eisenhammer” (Pod starym kuźniczym młotem). Przebudowa polegała przede wszystkim na rozbudowie dawnego skrzydła bocznego w główny korpus budynku. Zachowano co prawda rzut obiektu, ale powiększono nieco szerokość traktu obecnego skrzydła bocznego. W środkowej części elewacji frontowej (zachodniej) oraz wschodniej nadbudowano dodatkowo II piętro, a po jego obu stronach pojawiły się dwie lukarny w formie „kapliczek”. Korpus główny został przekryty wysokim czterospadowym dachem o połaciach krytych blachą. Obecne skrzydło boczne zachowało pierwotną formę dachu wraz z trzema ostatnimi lukarnami sprzed 1905 r. Dach również został pokryty blachą. Od strony południowej dobudowano jeden trakt, w którym ulokowano dodatkowe pokoje na parterze i I piętrze. W części przyziemia oraz parteru wymieniono wszystkie okna, wprowadzając w elewacjach zewnętrznych parteru charakterystyczne okna koszowe.

Z czasu okupacji pochodzi też podjazd przed obiektem, o czym mogą świadczyć zachowane fotografie archiwalne. W tym okresie zlikwidowano wszystkie uprawy ogrodowe z czasów kuźnickiej szkoły.

Zaraz po wojnie do budynku powróciło Liceum Gospodarcze, które zostało jednak ostatecznie zlikwidowane w 1948 r. Od 1951 r. funkcjonowało tu Sanatorium Dziecięce, przekształcone w Specjalistyczny Zespół Rehabilitacyjno-Ortopedyczny Dzieci i Młodzieży. Założenie parkowo-ogrodowe zostało w następnych latach zaniedbane. W części ogrodu Homolacsów powstał plac i boisko, które w późniejszych latach pokryto asfaltem. Taką samą nawierzchnię uzyskała też większość dróg i ścieżek. Zaniedbana została również zieleń wysoka i niska. Prawdopodobnie jeszcze z końcem lat 50. XX w. podmurówka elewacji zewnętrznych (zachodnia korpusu głównego i północna skrzydła bocznego) została oblicowana kamieniem (granitem). Zlikwidowano wówczas podkowiaste przeszklone drzwi w przyziemiu elewacji zachodniej. Zapewne w latach 60. XX w. wykonano dwuspadowy daszek osłaniający główne wejście.
Zniszczone budynki wraz z otaczającymi je terenami zielonymi zostały w 2003 r. przekazane w zarząd Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu, który niezwłocznie przystąpił do opracowania niezbędnej dokumentacji konserwatorskiej. W latach 2006–2008, dzięki dofinansowaniu z Unii Europejskiej (75% ogólnych kosztów), przeprowadzono rewitalizację zespołu dworsko-parkowego. Budynek główny został wyremontowany i zmodernizowany na siedzibę Dyrekcji TPN.